Odpusty w praktyce Kościoła

Każdy człowiek jest grzesznikiem i potrzebuje Bożego Miłosierdzia. Miłosierdzie to okazał Bóg, dając swojego Syna, aby ten pokonał grzech, śmierć i szatana poprzez swoją mękę, śmierć i zmartwychwstanie. W ten sposób Chrystus otworzył nam niebo, które było zamknięte od czasu grzechu pierworodnego.

Chociaż Chrystus wziął na siebie grzechy wszystkich ludzi, którzy kiedykolwiek żyli, żyją i będą żyć, to zbawienie wymaga od człowieka otwarcia się na łaskę Boga. Bóg nikogo na siłę nie zaciągnie do nieba. Aby otrzymać przebaczenie grzechów (zwłaszcza śmiertelnych), konieczne jest wyznanie swojej winy w sakramencie pokuty i pojednania.

Chociaż po spełnieniu warunków potrzebnych do ważności sakramentu pokuty otrzymujemy przebaczenie win, musimy pamiętać, że każdy grzech ma swoje konsekwencje, nawet jeżeli został odpuszczony. Popełniona krzywda domaga się naprawienia. Można tego dokonać tutaj na ziemi poprzez modlitwę, posty i uczynki miłosierdzia. Jednakże jeżeli ktoś nie zdąży, a umrze bez grzechu śmiertelnego, będzie mógł odpokutować w czyśćcu.

„W takim kontekście – nauczał Jan Paweł II – kara doczesna oznacza stan cierpienia człowieka, który, chociaż jest już pojednany z Bogiem, pozostaje jeszcze naznaczony «śladami» grzechu, które nie pozwalają mu całkowicie otwierać się na łaskę. Dlatego właśnie, aby uzyskać całkowite uzdrowienie, grzesznik wezwany jest do podjęcia drogi oczyszczenia, która doprowadzi go do pełni miłości”.

Do odkupienia świata wystarczyłaby jedna kropla Najdroższej Krwi Chrystusa. A jednak Boży Syn oddał życie na krzyżu, przelewając przy tym swoją Krew. Stąd też możemy mówić o zasługach, które są pewnego rodzaju nadmiarem. W analogiczny sposób możemy mówić o zasługach Najświętszej Maryi Panny i świętych, którzy w heroiczny sposób żyli miłością do Boga i człowieka (zwłaszcza męczenników).

Stąd też musimy dotknąć tematu „nadmiaru zasług”, a ten „znajduje się w skarbcu Kościoła”. Mając władzę kluczy, Kościół z tego skarbca może rozdzielać odpusty. Według teologii katolickiej odpust jest darowaniem kar doczesnych za grzechy odpuszczonych co do winy.

Odpusty w historii

Praktyka pokutna była znana w Kościele od pierwszych wieków, chociaż słowo odpust (indulgentia) zaczęto wykorzystywać dopiero od XI wieku. Można wskazać np. listy pokoju (libelli pacis), kierowane w III wieku do męczenników, aby wyprosić uczestnictwo w ich zasługach; dobrowolną publiczną pokutę jako zadośćuczynienie za popełnione zło i świadectwo prawdziwego nawrócenia; modlitwy i dobre uczynki ofiarowane w intencji zmarłych. Wszystkie te elementy złożyły się później na pojęcie odpustu.

Początkowo uzyskanie odpustu było bardzo trudne, a ich otrzymanie związane było najczęściej z udziałem w krucjatach. Później praktyka ta stała się niejako premią za podjęte dobre czyny. Wraz z rozpowszechnianiem się nauki o czyśćcu rosło zainteresowanie i zapotrzebowanie na odpusty. Najczęściej były one związane z pielgrzymkami do Rzymu czy do Ziemi Świętej.

Możliwość uzyskania odpustu w związku z jubileuszem chrześcijaństwa zapoczątkował papież Bonifacy VIII w 1300 roku, co spowodowało wzrost pielgrzymek do Rzymu i Ziemi Świętej. W późnym średniowieczu rozpowszechniła się praktyka zamieniania aktów pokuty na opłaty pieniężne. Można było zakupić list odpustowy dla siebie lub dla zmarłego, by skrócić czas w czyśćcu. Prowadziło to do nadużyć, ponieważ odpust stawał się źródłem dochodów. Coraz częściej gubiono w tym wszystkim podstawowy warunek uzyskania odpustu, jakim jest odwrócenie się od grzechu.

W 1515 roku Leon X odnowił odpust rozpisany przez Juliusza II w 1510 roku. Warunkiem uzyskania odpustu, oprócz przystąpienia do sakramentów, było złożenie ofiary na budowę Bazyliki św. Piotra. Połowę wpływów miał otrzymać Albrecht, arcybiskup Moguncji, który był papieskim komisarzem do spraw odpustów na terenie Niemiec. W instrukcji dla pełnomocników tak streszczał on naukę o odpustach: „Aby dostąpić łaski zupełnego odpuszczenia grzechów, każdy, kto się wyspowiadał lub przynajmniej ma zamiar zrobić to w swoim czasie, powinien w jednym z siedmiu kościołów katedralnych w Rzymie odmówić pięć Ojcze nasz i pięć Zdrowaś Maryjo. Kto jednak z jakiejś przyczyny żąda, by odpuszczono mu podróż do Rzymu, to jest to możliwe, ale w zamian trzeba wnieść opłatę” — i tutaj podawano odpowiednie sumy proporcjonalne do pochodzenia i stanu.

Taka sytuacja zbulwersowała Marcina Lutra. Widząc te nadużycia, zakwestionował znaczenie odpustów. Sobór Trydencki, dostrzegając zarówno nadużycia związane z udzielaniem odpustów, jak i herezje Lutra w tej materii, zajął się tym tematem podczas swoich obrad. Ostatecznie wydano dekret o odpustach. Dokument ten przypomniał, że Chrystus udzielił Kościołowi władzy udzielania odpustów, a Kościół z tej władzy korzystał. Wykluczał on ze wspólnoty osoby, które uważały odpusty za bezużyteczne. Sobór polecił zachowanie umiaru w udzielaniu odpustów, skrytykował osłabienie dyscypliny w tej kwestii oraz wskazał, w jaki sposób należy walczyć z dotychczasowymi nadużyciami.

Decyzje podjęte przez Sobór Trydencki uporządkowały sprawę udzielania odpustów na kolejne stulecia.

Odpusty współcześnie

W Konstytucji Apostolskiej Indulgeltiam Doctrina Papież Paweł VI poruszył temat udzielania odpustów przez Kościół, a zasady w niej zawarte obowiązują do dnia dzisiejszego. Dokument ten wprowadził pojęcie odpustu cząstkowego i zniosł mierzenie odpustów w dniach i latach. Odpust zupełny polega na całkowitym darowaniu kary doczesnej, natomiast cząstkowy na częściowym.

Odpusty są związane z wykonaniem pewnej czynności. Paweł VI nauczał o odpustach cząstkowych: "Wierny, który przynajmniej z sercem skruszonym wypełnia czynność obdarzoną odpustem cząstkowym, uzyskuje za pośrednictwem Kościoła odpuszczenie kary doczesnej, jaką dostępuje już na mocy swej czynności." Papież wskazał także na zasady związane z uzyskaniem odpustu zupełnego: "Aby dostąpić odpustu zupełnego, wymaga się wykonania czynu, do którego jest on przywiązany, oraz wypełnienia trzech warunków: sakramentalnej spowiedzi, Komunii świętej i modlitwy według intencji Papieża (Ojcze nasz i Zdrowaś Maryjo)." Ponadto, należy wykluczyć wszelkie przywiązanie do jakiegokolwiek grzechu, nawet powszedniego. Jeśli brak pełnej dyspozycji lub jeśli powyższe warunki nie zostaną spełnione, odpust będzie jedynie cząstkowy. Odpust zupełny można uzyskać raz dziennie, natomiast odpusty cząstkowe wielokrotnie.

Do czynności, za które można otrzymać odpust zupełny, należą: – adoracja Najświętszego Sakramentu przez co najmniej pół godziny (nawiedzenie Najświętszego Sakramentu – odpust cząstkowy), – czytanie Pisma Świętego jako duchowe czytanie przez co najmniej pół godziny (każdorazowe czytanie – odpust cząstkowy), – odprawienie Drogi Krzyżowej w miejscu, gdzie stacje Drogi Krzyżowej są prawnie zatwierdzone, oraz rozważanie Męki Pana Jezusa (w przypadku wielu uczestników wystarczy, że prowadzący modlitwę przechodzi od stacji do stacji), – odmówienie cząstki różańca (5 tajemnic) w kościele, w publicznej kaplicy, w rodzinie, w społeczności zakonnej, w stowarzyszeniu pobożnym, w sposób ciągły (bez przerwy), dodając rozmyślanie i zapowiadając odmawiane tajemnice.

Odpusty za te praktyki duchowe można uzyskiwać codziennie na zwykłych warunkach. Istnieje także wiele odpustów przypisanych do konkretnych dni (np. za pobożne publiczne odmówienie hymnu "O Stworzycielu Duchu Przyjdź" 1 stycznia i w Uroczystość Zesłania Ducha Świętego, pobożny udział w Liturgii Wielkiego Piątku oraz ucałowanie krzyża w czasie uroczystej adoracji). Z racji długości listy, nie będą one wymienione w tym miejscu.

Odpust cząstkowy może uzyskać wierny (oczywiście jeśli znajduje się w stanie łaski uświęcającej) w sytuacjach, gdy: podczas spełniania swoich obowiązków wznosi myśl do Boga, przychodzi z pomocą potrzebującym, działając z motywem wiary, lub umartwia się, odmawiając sobie czegoś godziwego, ale przyjemnego. Istnieje także długa lista modlitw, do których przypisany jest odpust cząstkowy, takich jak: Anioł Pański, Anima Christi, Wierzę w Boga, Psalm 129, Litanie zatwierdzone przez Kościół, Wieczny Odpoczynek, Pod Twoją Obronę. Odpust cząstkowy można również uzyskać za niektóre praktyki pobożne, takie jak wzbudzenie w sobie aktów wiary, nadziei i miłości, przyjęcie Komunii Świętej Duchowej, odprawienie rozmyślania czy dnia skupienia, a także przeżegnanie się z wypowiedzeniem słów "W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego".

Odpusty można zyskać zarówno za siebie, jak i za osoby cierpiące w czyśćcu. Nie można jednak uzyskać odpustu za osobę żyjącą. Zasady dotyczące uzyskania odpustu mogą się zmieniać. Kościół, poprzez Penitencjarnię Apostolską, znaną również jako Trybunał Miłosierdzia, może udzielać odpustów za inne czynności. W obecnie przeżywanym roku jubileuszowym liczba możliwości otrzymania odpustu wzrosła. Nowością jest możliwość uzyskania odpustu zupełnego dwa razy dziennie za zmarłych, po wykonaniu warunków związanych z odpustem i przyjęciu po raz drugi Komunii Świętej w ciągu jednego dnia.

Współczesne zasady dotyczące odpustów sprawiają, że ich uzyskanie wydaje się łatwiejsze niż w przeszłości. Jednak należy pamiętać, że odpust – zarówno zupełny, jak i cząstkowy – jest wielką łaską, mającą ogromny wpływ na losy duszy po śmierci. Starajmy się jak najczęściej korzystać z tej łaski.

Ks. dr Mateusz Godek